Streszczenie
Wyniki badań oraz dane statystyczne wskazują, że w Polsce wskaźniki wykształcenia oraz aktywność
zawodowa osób niepełnosprawnych są znacznie niższe niż w innych krajach europejskich. System
kształcenia osób niepełnosprawnych nie jest dostosowany do potrzeb kształcenia w kierunkach, na które
jest zapotrzebowanie, lecz w tych, w których jest podaż nauczycieli. Wobec powyższego kwalifikacje
zawodowe i umiejętności społeczne nie przystają do rzeczywistych potrzeb niepełnosprawnych.
W związku z tym Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) zlecił badania
kierunku oraz poziomu wykształcenia osób niepełnosprawnych w kontekście ich aktywności zawodowej.
Badania wykonał ośrodek badań PENTOR. Projekt badawczy został oparty na interaktywnym
modelu wyjaśniającym przyczyny aktywności i bierności zawodowej osób niepełnosprawnych, który
wyodrębnia trzy krytyczne obszary, warunkujące aktywność zawodową (Umieć, Chcieć, Móc), wśród
których wykształcenie formalne oraz kompetencje osobiste zajmują bardzo ważną pozycję.
Jako główny cel badania projektu PFRON przyjęto dostarczenie szczegółowej wiedzy na temat zależności
pomiędzy poziomem i kierunkiem wykształcenia a aktywnością zawodową osób niepełnosprawnych.
Badanie było realizowane od maja do września 2009 roku. Na proces badawczy składały się cztery
moduły realizacyjne: Ogląd sytuacji, Moduł eksploracyjny, Moduł kwantyfikujący oraz Moduł weryfikujący.
Zastosowano następujące narzędzia badawcze: Desk Research (moduł Oglądu sytuacji), indywidualne
wywiady pogłębione z osobami niepełnosprawnymi (N=55) oraz z przedstawicielami ekspertów
(N=30) (Moduł eksploracyjny), dwa niezależne badania ilościowe – metodą wywiadu osobistego
z kwestionariuszem PAPI: wywiady z ekspertami (N=200) i wywiady z osobami niepełnosprawnymi
(N=2521) (Moduł kwantyfikujący), statystyczną weryfikację opracowanych modeli wyjaśniających
zależności między aktywnością zawodową, wykształceniem i innymi zmiennymi, a także ostateczną
weryfikację rekomendacji i wskazówek w zakresie pożądanych kierunków oddziaływania polityki społecznej
w obszarze aktywizacji zawodowej (Moduł weryfikujący).
Według danych z badań aktywności ekonomicznej ludności BAEL (z 2009 r.) niemal 40% niepełnosprawnych
posiadało wykształcenie gimnazjalne. Natomiast odsetek posiadaczy dyplomu ukończenia
studiów wyższych jest niemal trzykrotnie niższy w grupie osób niepełnosprawnych (6%) niż wśród
Polaków ogółem (16%), a odsetek osób niepełnosprawnych z wyższym wykształceniem rośnie dużowolniej niż w grupie osób zdrowych.
Brak wykształcenia dotyczy głównie osób ze znacznym stopniem
niepełnosprawności (61% ma wykształcenie gimnazjalne i niższe). Odsetek osób bez wykształcenia
w grupie niepełnosprawności w stopniu lekkim i umiarkowanym jest również wysoki (ponad
40%). Pozytywnym sygnałem jest natomiast powolne zacieranie się różnic w wykształceniu osób
zdrowych i niepełnosprawnych na poziomie średnim. W 1988 roku wykształcenie średnie posiadało
zaledwie 15% osób niepełnosprawnych w stosunku do blisko 25% osób zdrowych. Z danych
(2009 r.) wynika, że ponad 25% grupy osób niepełnosprawnych legitymuje się średnim wykształceniem.
Wskaźnik zatrudnienia (2009 r.) wskazuje, że niepełnosprawni z wyższym wykształceniem byli
prawie dwukrotnie częściej zatrudniani (27%) niż niepełnosprawni z wykształceniem średnim ogólnokształcącym
(14,1%). Osoby niepełnosprawne, w szczególności bierne zawodowo, niezmiernie rzadko
korzystają z form kształcenia ustawicznego. Wyniki badań ilościowych pokazują, iż 94% biernych
i 84% aktywnych zawodowo niepełnosprawnych nie uczestniczyło w ciągu ostatnich trzech lat w żadnych
szkoleniach związanych z aktywnością na rynku pracy. Ogrom zjawiska bierności zawodowej
osób niepełnosprawnych staje się szczególnie widoczny w kontekście danych dotyczących aktywności
zawodowej osób sprawnych. Odsetek biernych zawodowo jest w populacji osób niepełnosprawnych
niemal dwukrotnie wyższy niż w całej populacji osób w wieku produkcyjnym (u 85% badanych
bierność ma charakter trwały). Stosunkowo często pracujące osoby niepełnosprawne, w porównaniu
z osobami sprawnymi, wykonują pracę, która postrzegana jest jako mało nobilitująca społecznie oraz
prawie dwukrotnie gorzej opłacana. Oczekiwaną i pożądaną rolę wykształcenia i kwalifikacji ograniczają
liczne bariery, przede wszystkim o charakterze zewnętrznym (systemowym), ale również o charakterze
wewnętrznym (jednostkowym).
Wyniki zrealizowanych badań wskazują na bardzo mały wpływ poziomu, profilu i typu kształcenia
na gotowość osób niepełnosprawnych do podejmowania pracy oraz na ich obecny status na rynku
pracy.
Analizy wykazały, iż poziom wykształcenia nie wspiera gotowości do podejmowania pracy. Warunkiem
koniecznym, zwiększającym związek wykształcenia z aktywnością zawodową, jest odpowiedni
program nauczania kształtujący postawy, kompetencje, predyspozycje i kwalifikacje wiążące się z aktywnością
zawodową.
Słowa kluczowe: niepełnosprawność, wykształcenie, aktywność zawodowa, raport
The field and level of education, as well as professional activity, of people with disabilites
Summary
As it is shown by both research results as well as statistical data, the indices of education level and
professional activity of disabled persons in Poland are much lower than in the rest of Europe. The
system of educating the disabled is not adapted to the needs of education on the faculties which are
needed, but on those where there is supply of teachers. Because of that, the professional qualifications
and the social skills are not compatible with the real needs of the disabled.
In view of the above, PFRON has commissioned a research on the direction and level of education of
the disabled people in the context of their professional activity. The research was done by PENTOR
research centre. The research project was based on an interactive model explaining the reasons for
professional activity and passivity of the disabled, which singles out three critical areas conditioning
professional activity (to Know How, to Want, to Be Able) among which the formal education and personal
competences occupy a very important position.As the main goal of the research within the PFRON project one has assumed to provide detailed knowledge
about the interrelation between the level and direction of education and the professional activity
of the disabled.
The research had been carried out since May until September 2009. Four realization modules constituted
the whole process: the Perception of the Situation, the Exploration Module, the Quantifying
Module and the Verification Module. The following research tools were employed: Desk Research (the
Perception of the Situation module), individual in-depth interviews with disabled persons (N=55) as
well as with representatives of the experts (N=30) (Exploration Module), two independent quantity
studies – by the method of personal interview with a PAPI poll: interviews with experts (N=200) and
interviews with disabled persons (N=2521) (the quantifying module), statistic verification of the models
explaining the relations between professional activity, education and other variables as well as the
final verification of the recommendations and directions in the area of the desired directions of impact
of social politics in the area of professional activisation (the verifying module).
According to the data from the research on the economic activity of the population BAEL (2009)
almost 40% of the disabled had secondary education. Whereas the percentage of the owners of a diploma
of finishing college studies is almost three times lower in the group of the disabled (6%) than
generally among Poles (16%), and the percentage of disabled persons with college education grows
much more slowly in the group of the fully able people. The lack of education concerns mostly people
with a significant degree of disability (61% has secondary or lower education). The percentage of
people in the group of disability of a light or moderate degree who have no education is also high (over
40%). A positive signal is, however, the slow disappearance of differences in education of the healthy
and disabled people on the middle level. In 1988, only 15% of the disabled had high school education,
as compared to nearly 25% of the healthy people. From the data (2009) it follows that over 25% of
the disabled group has high school education now. The employment index (2009r.) indicates that the
disabled with college education were employed almost two times more often (27%) than the disabled
with general high school education (14,1%). Disabled persons, especially those professionally passive,
extremely rarely use the forms of continual education. The results of quantitative research show
that 94% of the professionally passive disabled and 84% of the professionally active disabled have
not, within the last three years, participated in any training connected with the participation in the
job market. The size of the phenomenon of professional passivity becomes especially visible in the
context of the data concerning the professional activity of the fully able. The percentage of the professionally
passive people is in the population of the disabled almost two times higher than in the whole
population in the productive age (with 85% of the studied group, the passivity has a lasting character).
Relatively often, the working disabled person, as compared with the fully able, perform a job of a much
lower social status and twice as badly paid. The expected and desired role of education and qualifications
is limited by numerous barriers, especially of external character (systemic), but also of internal
character (individual).
The results of the research point to a very low impact of the level, profile and type of education as such
on the readiness of the disabled to undertake work and their present status on the job market.
The analyses have shown that the level of education by itself does not support the readiness to undertake
work. The necessary condition, tightening the relation of education with professional activity, is
the proper education system, forming the attitudes, competences, predispositions and qualifications
connected with professional activity.
Key words: disability, education, professional activity, report